Bugün, 19 Mayıs Atatürk’ü Anma Gençlik ve Spor Bayramı.
Mustafa Kemal Atatürk’ün Samsun’a çıkarak Milli Mücadele’nin ilk adımını attığı, Kurtuluş Savaşı’nın başlangıcı olarak kabul edilen 19 Mayıs 1919’un 106’ncı yıldönümü.
Adına “Atatürk’ü Anma” ekini, 1981 yılında alan bayramın ortaya çıkışı ise oldukça ilginç detaylara sahip.
Bir dönem Samsun’un yerel bir kutlama günü olması ya da Osmanlı devrindeki resmi İdman Bayramı’nın taklit edilmesi bu detaylardan bazıları.
SAMSUN’UN YEREL ‘GAZİ GÜNÜ’
Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’a çıktığı tarih olan 19 Mayıs 1919, takip eden yıllarda devlet katında bir bayram olarak ele alınmamıştı. Bu tarih, ne Büyük Millet Meclisi Hükümetleri döneminde ne de Cumhuriyet kurulduktan sonraki uzunca sürede resmi bir bayram değildi.
Milli Mücadele günlerinde 19 Mayıs’la ilgili herhangi bir kutlama yapılmazken, 29 Ekim 1923 tarihinde Cumhuriyet’in kuruluşunu takip eden yıllarda da sadece Samsun’da Gazi Günü adıyla yapılan yerel bir kutlama vardı. CHP Samsun Teşkilatı ve şehrin ileri gelenlerinin önayak olmasıyla 19 Mayıs’larda çeşitli etkinlikler düzenlenmeye başlamıştı. Samsunlular, bu günün ülke çapında resmi bir bayram olması için girişimlerde bulunmuşlarsa da olumlu bir sonuç alamamışlardı.
Bu arada, Samsun’daki yerel 19 Mayıs kutlamaları için, 1927 yılındaki törenlere Mustafa Kemal Atatürk bir telgraf göndermişti. O yıl, Samsun Atatürk heykelinin temel atma töreni yapılmış, Cumhurbaşkanının telgrafı da bu tören esnasında okunmuştu. Heykel, dört yılda tamamlanarak 1931 yılında kaidesine oturtulmuştu.
OSMANLI’NIN ‘İDMAN BAYRAMI’ CUMHURİYET’E TAŞINDI
Osmanlı Devleti’nin son yıllarında, spor alanındaki faaliyetleriyle tanınan Selim Sırrı (Tarcan), bu dönemdeki ilgisini Cumhuriyet dönemine de taşımıştı. Selim Sırrı, Osmanlı Olimpiyat Komitesi’ni kuran, İsveç’te spor eğitimi alan, yurda dönerken de İsveç’in gençlik marşı olan “Tre trallande jäntor”ün kayıt ve notalarını beraberinde getiren isimdi. Ali Ulvi isimli öğretmen ise “Dağ başını duman almış” sözleriyle başlayan Gençlik Marşı’nın güftesini yazmıştı. Selim Sırrı, bu çalışmaları çerçevesinde, Mayıs ayını merkeze alarak, gençlik ve spor temalı kutlamalar oluşturmaya çalışmıştı. Bu faaliyetleri yürütürken de Osmanlı dönemindeki İdman Bayramı kutlamalarının yöntemlerinden yararlanmıştı. Onun girişimleriyle 10-11 Mayıs 1928’de Jimnastik Şenlikleri başlatılmıştı.
FUTBOL KULÜPLERİNİN ETKİNLİKLERİ
Bu girişimlere rağmen 19 Mayıs’ın resmen bayram olarak kutlanması yine de epey zaman almıştı. Devlet katında herhangi bir düzenleme yapılmazken, bazı spor kulüpleri ise kendiliklerinden etkinlikler düzenlemeye girişmişlerdi.
Galatasaray kulübünden ayrılan bir grup tarafından kurulan Güneş Spor, bu kutlamalarda öncü rol oynamıştı. Aralarında Fenerbahçe ve Beşiktaş’ın da yer aldığı kulüpleri organize eden Güneş Spor başkanı Cevat Abbas Gürer, bu etkinliklerin birinde, 19 Mayıs 1935’te yaptığı konuşmada, Osmanlı padişahlarına ağır eleştiriler getirmiş, Türk milletinin 19 Mayıs’ta Mustafa Kemal’in öncülüğünde kurtuluşa kavuştuğunu anlatmıştı. Kulüp başkanları ve katılımcılar daha sonra da ant içmişlerdi. Okudukları ant şöyleydi: “Ey varlığımızı yapan sayın sevgili Atatürk. Açtığın yolda, kurduğun ülkede, gösterdiğin amaçta, hiç durmadan, irkilmeden yürüyeceğimize ve bu uğurda kanımızı güle güle akıtacağımıza söz veririz.”
Bu arada, Mustafa Kemal Atatürk; 1935, 1936 ve 1937 19 Mayıs’larında İstanbul’da bulunmasına rağmen şehirdeki kutlamalara katılmamış, 1938’de ise kutlamalarda hazır bulunmuş ama konuşma yapmamıştı. Bu dönemde, Atatürk’ün doğum tarihinin 19 Mayıs olduğu da dile getirilmeye başlanmıştı.
CHP GENELGESİYLE KUTLAMA
Süreçte, Cumhuriyet Halk Partisi de devreye girmişti. Bu çerçevede, 1936 yılı kutlamaları için CHP Genel Sekreterliği tarafından bir genelge yayımlanmış, böylece kutlamalar artık parti kontrolüne geçmiş ancak 19 Mayıs gene resmi olarak bayram ilan edilmemişti. CHP’nin genelgesiyle, Spor Kongresi’nde 19 Mayıs tarihinin Spor Bayramı olarak kutlanması kararı alındığı hatırlatılarak, Kültür Bakanlığı ve Türk Spor Kurumu’yla işbirliği yapılıp, ülke çapında kutlamalar gerçekleştirilmesi istenmişti. CHP genel merkezi, bayramda kullanılmak üzere, “Dedikodu yapma spor yap / Dik otur doğru konuş / Yavuz ve gürbüz evlatlar / Yürü, koş, atla, güreş, pinekleme” gibi sloganlar da üretmişti.
Bu arada, bayramın adıyla ilgili pek çok isim de gündeme gelmiş ve kullanılmıştı. Bu çerçevede, “İdman Bayramı, Atatürk Spor Günü, Spor Bayramı, 19 Mayıs Şenlikleri, Atatürk Spor Merasimi, Jimnastik Şenlikleri, Atatürk Günü, İdman Şenlikleri, Atatürk Spor Bayramı, Jimnastik Bayramı” 19 Mayıs için kullanılan isimlerdendi.
ÜLKE ÇAPINDA İLK KEZ 1935’TE GAYRİRESMİ KUTLANDI
Cumhuriyet’in ilanını takiben, Kurtuluş Savaşı zaferleri (30 Ağustos) ve Cumhuriyetin ilanı (29 Ekim) gibi iki tarihi olayla sınırlı kalan resmi tatillere ilişkin, daha sonraları, yasal bir düzenleme yapma görüşü ağırlık kazanmıştı. İlk olarak, 27 Mayıs 1935 tarih ve 2739 sayılı “Milli Bayramlar ve Umumi Tatiller Hakkında Kanun” çıkartılmıştı. Kanunun birinci maddesinde, “Milli bayram yalnız Cumhuriyet’in ilan edildiği 29 İlk Teşrin günüdür.
Türkiye’nin içinde ve dışında devlet adına yalnız o gün tören yapılır.” ibaresi yer almaktaydı. Bu kanunda, 23 Nisan ve 30 Ağustos bayramları sayılırken, 19 Mayıs’la ilgili bir hükme ise yer verilmemişti.
Bayram günleriyle ilgili ikinci bir düzenleme de 20 Haziran 1938 tarihinde çıkartılan, eski kanuna ek bir kanun ile yapılmıştı. Bu yasal düzenlemede 19 Mayıs, ilk kez “Gençlik ve Spor Bayramı” olarak ilan edilmişti. Kanun, 1938 Haziranı’nda hazırlandığı için de 19 Mayıs’ın ilk kanun hükümlerince kutlanması 1939 Mayıs ayında olmuş, dolaysıyla 19 Mayıs Gençlik ve Spor bayramının resmi kutlaması Mustafa Kemal Atatürk hayattayken hiç gerçekleşmemişti. 12 Eylül askeri darbesini yapan yönetim ise 1981 yılında çıkardığı bir kanunla bayramın ismini “Atatürk’ü Anma Gençlik ve Spor Bayramı” olarak değiştirmişti.
– Prof. Dr. Hakan Uzun, “Atatürk’ü Anma 19 Mayıs Gençlik ve Spor Bayramı ve Atatürk Döneminde Kutlanışı”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, C 6, S 24, 2010
